عوارض دهانی داروها:اثرات دهانی داروها

عوارض دهانی داروها بسیار متنوع است.عوارض دهانی داروها باعث ایجاد ضایعاتی در داخل دهان می تواند باشد که در این مقاله به آنها می پردازیم.

اثرات دهانی داروها:

     داروها ممکن است با نسخه و یا بدون نسخه (مانند آسپرین) تهیه شوند. به علاوه بر این سوء استفاده از داروهای نشاط آور که به طور غیرقانونی تهیه می‌شوند، روبه گسترش است.

تاریخچه پزشکی:

تاریخچه پزشکی می‌بایست فهرستی از تمامی قرص‌ها و داروهایی که بیمار مصرف می‌کند را، شامل گردد.

• ممکن است جزئیاتی از شرایط پزشکی بیمار را نشان دهد که می‌توانند به مصرف احتمالی برخی داروها اشاره داشته باشند، به عنوان مثال سابقه‌ای از صرع ممکن است مصرف احتمالی فنی توئین را به فکر خطور دهد و یا هنگامی که سابقه‌ای از آسم وجود دارد، می‌تواند به مصرف احتمالی استروئید استنشاقی اشاره نماید.

     اگر چه دستور نادرست مصرف دارو به بیمار توسط پزشک بسیار بعید است اما تاریخچه پزشکی بیمار ممکن است بدلایل زیر ناقص تهیه شده باشد .

• آشفتگی و اغتشاش فکری بخصوص در سالمندان.
• خود درمانی توسط داروهای بدون نسخه ممکن است از نظر بیمار کم اهمیت و بدون ارتباط با درمانهای دندانپزشکی تلقی شود .
•  بیمار ممکن است مایل نباشد به مصرف داروهایی که نشان دهنده مشکل خاصی است اشاره نماید ،  برای مثال آنتی‌بیوتیکها تجویز شده در بیماریهای منتقله از راه تماس جنسی و یا استفاده از داروهای ضدافسردگی.
• بیمار ممکن است تمایلی به تصدیق خود درمانی، بویژه سوء استفاده دارویی نداشته باشد.
• به خاطر آوردن نام و روز اکثر داروهای تجویزی با نسخه ، کار مشکلی می‌باشد.
• پزشک تجویز کننده و سازندگان دارو ممکن است تمامی مکانیسم های اثریک دارو را ندانند ، لذا احتمال بروز اثرات متقابل دارویی و واکنشهای ایدیوسنگراتیک می‌رود.
• زمانیکه تعداد داروهای تجویزی با نسخه، که بیمار مصرف می‌نماید زیاد باشد، امکان دارد یک یا چند مورد از آنها فراموش گردد.

     چنانچه نسبت به نوع و روز هر کدام از داروهای تجویزی شک وجود داشته باشد ، باید  از بیمار خواسته شود که در جلسه بعد آن دارو و هرگونه بسته‌بندی مربوط به آن و برگه‌های نحوه مصرف آن دارو را با خود همراه بیاورد. چنانچه علی‌رغم اینها، بازهم تردیدی باقی ماند، میبایست با متخصص بیماریهای دهان و فک وصورت تماس گرفته شود .

• برای تشخیص عوارض دهانی داروها تاریخچه دندانپزشکی باید گرفته شود.تاریخچه دندانپزشکی ممکن است شامل جزئیات مشکلات دندانی بیمار باشد که بر مصرف احتمالی داروها دلالت کند. ممکن است دندان دردی که اخیراً رخ داده، با استفاده از اژنل یا قراردادن یک آسپرین در سالکوس باکال خود درمانی شده باشد، ویا یک ژنریویت – پریودنتیت امکان دارد، با استفاده از دهانشویه کلرهگزیدین درمان شده باشد.

• برخی ازعوارض دهانی داروها از خصوصیات تیپیک تجویز داروهای خاص می‌باشند، بطور مثال ایجاد لکه‌های تتراسایکلین بر روی دندانها و هیپرپلازی لثه در اثر مصرف فنی توئین.

• عوارض دهانی داروها ممکن است به علت عمل موضعی آنها در دهان و یا یک اثر سیستمیک باشد. این اثرات معمولاً منفی هستند (مانند سوختگی ناشی از آسپرین) اما همچنین ممکن است پنهان کننده بیماری یا سرکوب کننده و گاهی اوقات مثبت نیز باشندجهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی با متخصص مشورت شود.اثرات داروها به اشکال زیر است

پنهان کنندگی (Masking ) :

عوارض دهانی داروها: تجویز دارو باعث پنهان شدن علائم یک بیماری دهانی می شود برای مثال هنگامی که التهاب در اثر مصرف استروئیدها مخفی می ماند ، عفونت دهانی ممکن است به صورت آرام و بی سرو صدا پیشرفت نماید .

مهار کنندگی (Suppressive ) :

دارو که جهت بیماری دیگری مصرف می‌شوند، امکان دارد پیشرفت یک بیماری دندانی را متوقف سازند، به عنوان مثال آنتی‌بیوتیکها ممکن است جلوی پیشرفت آبسه دندانی را بگیرند (اما موجب بهبود آن نمی‌شوند.

 (اثر مثبت):

دارویی که جهت بیماری دیگری تجویز شده ، موجب درمان یک بیماری دهانی می‌گردد، ارزش مترونیدازل در درمان ژنریویت زخمی نکروزان حاد از طریق این اثر مثبت ، شناخته شده است. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی با متخصص بیماریهای دهان و فک وصورت مشورت شود.

عوارض دهانی داروها:

۱) اثرات موضعی:

آلرژی

1. واکنشهای آلرژیک ممکن است (بندرت) به دنبال استفاده از عوامل خوش طعم کننده در داروها، مشاهده گردند.
2. واکنشهای lichenoid ، که از نظر کلینیکی امکان دارد از پلاکهای سفید رنگ موجود در لیکن پلان دهانی غیرقابل تمیز باشند، ممکن است به همراه مصرف داروهای ضد دیابتی دهانی (برای مثال) ایجاد گردند. باشندجهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی با متخصص مشورت شود.

تغییر فلور دهانی :

• بروزبرفک‌وسایرگونه‌های‌کاندیدیازیس،که در اثر مصرف آنتی‌بیوتیکها (به ویژه تتراسایکلین) ایجاد می شود ممکن است درمان برخی از بیماریهای دهان را با مشکل مواجه سازد.
• برفک‌دهانی حلقی، گاهی اوقات یکی از اثرات جانبی کورتیکواستروئیدهای استنشاقی می‌باشد.
• ممکن‌است‌ارگانیسمهای‌مقاوم در نتیجه مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک، حفره دهان کلونیزه شوند. باشند.جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به متخصص بیماریهای دهان و فک وصورت مراجعه شود.

پوسیدگی دندان:

برخی داروها، بخصوص قرص‌ها و شربت‌های سرفه به جهت بهتر شدن طعم و قابل قبول بودن برای کودکان، حاوی شکر می‌باشند.

مصرف‌طولانی‌مدت‌داروهای‌حاوی شکر ممکن است منجر به پوسیدگیهای منتشر (rampant) گردد.

تحریک شیمیایی:

قرص‌های آسپرین که به اشتباه برای خود درمانی دندان درد در سالکوس قرار داده شده تا حل گردند،‌می‌توانند منجر به ایجاد یک پلاک سفید رنگ و به دنبال آن زخم شوند.

ژل‌های سالیسیلات کولین و قرص‌های کلرایدپتاسیم نیز برای مخاط، تحریک کننده می‌باشند.

چاشنی‌ها و عوامل خوش طعم کننده بکار رفته در غذاها، بخصوص روغن‌های ضروری، ممکن است موجب بروز افزایش حساسیت تماسی (Contact hypersensitivity) در پوست گردند. علی رغم اینکه درگیری مخاطی امری غیرشایع است، با این حال استفاده از دارچین در خمیردندان می‌تواند موجب این امر گردد.

استفاده از اوژنول در یک حفره دندانی پوسیده دردناک یک درمان قدیمی می‌باشد؛ چنانچه قرص‌های اوژنول بر روی مخاط قرار گیرند، ممکن است سبب بروز سوختگی در مخاط شوند. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به متخصص مراجعه شود.

تأخیر در ترمیم:

تأخیر در ترمیم مناطق تروماتیزه شده یا محل‌های جراحی ممکن است نتیجه استفاده از استروئیدهای موضعی و یا سیستمیک باشد .

سایش (erosion) دندان‌ها:

برخی از داروها به فرم مایع، دارای خاصیت اسیدی می‌باشند (برای مثال می توان به بزاق های مصنوعی که برای بیماران بدون دندان طراحی شده‌اند و هم‌چنین دهانشویه‌های حاوی اسید کربولیک اشاره نمود)

استفاده طولانی مدت از داروهای اسیدی توسط بیماران با دندان، ممکن است منجر به سایش (erosion) اسیدی شدید در دندان‌ها گردد.

تغییر رنگ خارجی دندان:

• به دنبال استفاده از دهانشویه کلرهگزیدین، بصورت اسپری یا ژل، لکه‌های قهوه‌ای رنگی بر روی دندان‌ها ایجاد شده که البته با پولیش برطرف می‌شوند.
• نمک‌های آهن به فرم مایع می‌توانند موجب ایجاد لکه‌های سیاه رنگ بر روی سطح مینا گردند. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به متخصص بیماریهای دهان و فک وصورتمراجعه شود.

۲) اثرات سیستمیک:

آلرژی:

آنژیوادم (Angio-oedema):

یکی از مشخصه‌های آنژیوادم آلرژیک حاد، ایجاد سریع یک تورم ادماتوز، برای مثال تورم دور چشمی، می‌باشد.

چنانچه حنجره درگیر شود، انسداد تنفسی حاصله ممکن است وخیم و کشنده باشد.

آنژیوادم‌ممکن‌است‌به‌تنهایی یا همراه با شوک آنافیلاکسی بروز نماید.

دخالت آسپرین، پنی سیلین و مهارکننده‌های ACE در بروز آنژیوادم شناخته شده است، اما مقادیر جزئی از بسیاری آلرژن‌ها ممکن است سبب این تغییرات در افراد مستعد شوند. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به متخصص مراجعه شود.

بیشتر بخوانید :دندانپزشکی وبیماریهای سیستمیک

اریتم مولنی فرم (Erythema multiforma):

• اریتم مولتی فرم ممکن است به دنبال مصرف داروهایی از قبیل پنی سیلین، فنی توئین، کلرپروپامید و فنوباربیتال ایجاد گردد.
• هرچند که همیشه سابقه ای از مصرف دارو وجود ندارد.
• لبها متورم، کراست بسته و خون چکان بوده و مخاط دهان بطور وسیع زخم می شوند.
• یکی از مشخصه‌های این بیماری، ضایعات ²target² مانندی می‌باشند که ممکن است بر روی پوست مشاهده شوند؛ این ضایعات، ماکولهای قرمز بزرگی (با قطرcm۱ ) با مرکز سیانوتیک می‌باشند. (از نظر ظاهر شبیه یک سیبل تیراندازی بوده و از این جهت به این نام خوانده می‌شوند).

استوماتیت و درماتیت اکسفولیاتیو(Exfoliative stomatitis and dermatitis):

• یکی ازعوارض دهانی داروها استوماتیت و درماتیت اکسفولیاتیو به علت تخریب اپی تلیوم، بصورت ضایعات منتشر در مخاط دهان و پوست مشاهده می‌گردند.
• اینها واکنش‌های ‌شدید و خطرناک ‌دارویی ‌بود و می‌توانند مهلک و کشنده باشند.
• طلا، فنیل بوتازون (phenylbutazone) و باربیتورات‌ها (barbiturates) در بروز این ضایعات دخالت دارند.

بثوارت ثابت ناشی از دارو :

• مشخصه آن، ضایعات پوستی با حدود کاملاً واضح و مشخص می‌باشند که در همان محلی که هر بار، یک ‌داروی ‌بخصوص برای ‌مثال ‌فنل‌فتالئین (phenolphetalein)مصرف‌می‌گردد، رخ می‌دهند.
•  درگیری مخاط دهان نادر است.

واکنش لیکنوئید :

یکی ازعوارض دهانی داروهاواکنشهای لیکنویید است .از نظر کلینیکی واکنشهای لیکنوییدمی‌تواند از patchهای سفید رنگ موجود در لیکن پلان دهانی غیرقابل تمیز باشد

داروهایی که با ظهور خطوط و پلاکهای سفید، تغییرات آتروفیک و زخم در ارتباط می‌باشند، شامل NSAIDS، متیل دوپا (methyldopa)، مترونیدازول (metronidazole)، داروهای ضد قند خوراکی، دیورتیک‌ها، فنوتیازین‌ها و طلا می‌باشند. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به متخصص بیماریهای دهان و فک وصورت مراجعه شود.

بوی بد دهان (halitosis ):

بطور معمول در اکثر موارد به علت برخی عادات (سیگار کشیدن، مصرف الکل ) یا عفونت دهانی (بخصوص بیماری پریودنتال)‌می‌باشد.

هم‌چنین ممکن است از خشکی دهان یا یک بیماری سیستمیک نیز ناشی گردد. این بیماری‌های سیستمیک عبارتند از:

عفونت‌های راه هوایی

• بیماری کبدی
• بیماری کلیوی
• بیماری معدی روده‌ای
• کتوز دیابتیک

داروهایی که موجب بوی بد دهان می‌شوند، شامل disulfiram،
chloral hydrate و Dimethyl sulphoxide هستند.

لنفادنوپاتی گردن (cervical lymphadenopathy)

این عارضه با مصرف فنی توئین (phenytoin) و فنیل بوتازون
(phenyl butazone ) مشاهده شده است.

تاخیر در ترمیم (Delayed healing):

تاخیر در ترمیم مناطق تروماتیزه شده یا محل‌های جراحی ممکن است نتیجه استفاده از استروئیدهای سیستمیک باشد.

ضعف سیستم ایمنی (Depression of the immune system):

ضعف سیستم ایمنی، ( برای مثال به دنبال پیوند عضو) ، ممکن است باعث عفونتهای قارچی (کاندید یایی) و ویروسی (اغلب هرپسی) در مخاط، دهان شده و خونریزی از لثه پیشرفت بیماری پریودنتال قبلی گردد .

دپرسیون مغز استخوان (Depression of bone marrow):

نقص در تولید گلبولهای سفید:

چنانچه این نقص شدید باشد، ممکن است منجر به آگرانولوسیتوزیس همراه با ایجاد زخمهای نکروز شونده در لثه‌ها و گلو شود.

زخمهای دهانی بطور معمول در بیمارانی که توسط داروهای سایتوتوکسیک بخصوص متوترکسات methotrexate، و طلا، پنی سیلامین
(penicillamine) ، کاپتوپریل (captopril) و سایر مهارکننده‌های ACE، تحت درمان قرار می‌گیرند، رخ می‌دهند.

نقص در تولید گلبولهای قرمز:

کمبود فولات و آنمی ماکروسیتیک گاهی اوقات یکی از عوارض درمان طولانی مدت با فنی توئین می‌باشند.

تغییرات دهانی ممکن است شامل زخمهای آفتی شدید باشند. جهت تشخیص اثرات دهانی داروها بایستی به پزشک متخصص مراجعه شود.

نقص در هموستاز:

ترومبوسیتوپنی ممکن است وابسته به دارو (شامل داروهایی که در بالا آمده است) باشد و می‌تواند موجب خونریزی از مارجینهای لثه گردد، که امکان دارد به صورت خود به خودی و یا به دنبال یک ترامای خفیف ایجاد شود.

تیکهای عضلات صورت (Facial nascle tics):

حرکات غیر ارادی عضلات حالت دهنده صورت، به دنبال مصرف برخی از داروها، شامل فنوتیازین‌ها (phenothiazines) ، فنی توئین (phenytoin) و کاربامازپین (carbamazepine) گزارش شده  است.

درد صورت (Facial pain)

گاهی اوقات مصرف برخی از داروها از قبیل فنوتیازین‌ها ممکن است موجب درد صورت شوند.

هیپرپلازی لثه (Gingival hyperplasic) :

هیپرپلازی لثه یک عارضه جانبی شایع درمصرف فنی توئین (phenytoin) و گاهی اوقات سیکلوسپورین (Cyclosporin) یا نفیدیپین (nifedipine) ( و برخی دیگر از بلوک کننده‌های کانال کلسیم) می‌باشد.

میزان هیپرپلازی متغیر است، اما بطور مشخص پاپیلاهای بین دندانی را درگیر می‌نماید.

هیپرپلازی‌لثه‌وابسته‌به‌پلاک‌بوده‌وبابرداشت موثر پلاک ، قابل کنترل است.

افزایش ترشح بزاقی (Hypersecretion of salive):

بعضی از داروها (مانند کلوزاپین clozapine) می‌توانند موجب افزایش تولید بزاق گردند.

این مورد تا زمانیکه بیمار دچار سختی بلع نشده است، یک مشکل محسوب نمی‌شود.

با این حال، برخی از بیماران مشکلاتی ناشی از تراوش بزاق اضافی
به خارج ازدهان را تجربه کرده و ممکن است دچار التهاب گوشه لب
(angular cheilitis) شوند

بد رنگی های ناشی از تتراسایکلین (Tetracycline staining ):

بد رنگی های داخلی دندانها به علت مصرف تتراسایکلین‌ها امری بسیار شایع می‌باشد.

این مواد چنانچه در هر زمانی از ۴ ماهگی جنینی تا ۱۲ سالگی تجویز شوند، بر دندانها اثر خواهند گذاشت.

تمامی تتراسایکلین ها باعث تغییر رنگ دندانها می‌شوند و رنگ ایجاد شده بسته به تتراسایکلین مصرفی از زرد تا خاکستری متغیر است.

در دندانهای درگیر، موقعیت و پهنای نوار تغییر رنگ ، نشان دهنده سنی که در آن تتراسایکلین مصرف شده و همچنین مدت مصرف تتراسایکلین می‌باشد.

فلوروزیس (florosis):

بلعیدن بیش از حد فلوراید در زمان تکامل دندان منجر به فلوروزیس دندانی همراه با لکه لکه شدن (لکه‌های سفید و یا قهوه‌ای) مینا و ایجاد مناطق هیپوپلازی یا حفرات بر روی سطح دندان می‌گردد.

واکنش شبه لوپوس (Lupoid reaction):

     یک واکنش شبیه لوپوس اربتماتوز سیستمیک (SLE) ممکن است به سبب مصرف داروهایی از قبیل hydrazaline و procainamide رخ دهد.

پیگمانتاسیون دهانی (Oral pigmentation):

• رسوب فلزات سنگین از قبیل سرب یا جیوه در بافتهای لثه ممکن است موجب تغییر رنگ می‌شود. امروزه این مورد بندرت دیده می‌شود.
• گزارش شده است که فنوتیازین ها می ‌توانند موجب ایجاد پیگمانتاسیون دهانی شوند.
• مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیکهای موضعی و دهانشویه‌های ضد عفونی کننده ممکن است سبب ایجاد یک تغییر رنگ تیره (حتی سیاه رنگ) در سطح پشتی زبان گردند، که این احتمالاً نتیجه رشد بیش از حد ارگانیسمهای سازنده پیگمان می‌باشد (Black hairy tongue).

XIV. پمفیگوس/ واکنشهای شبیه پمفیگوئید (Pemphigus/ pemphigoid- like reactions)

در موارد بسیار کمی، ممکن است وزیکول‌ها، بول‌ها و زخمهای حاصل از پمفیگوس ولگاریس و پمفیگوئید موکوز ممبران به توسط برخی از داروها شامل پنی‌سیلامین (Penicillamine) آغاز گردند.

درد غده بزاقی (Salivary gland pain)

درد در غده بزاقی همراه با مصرف برخی از داروهای ضد فشار خون (مانند Clonidine,Bethanidine, Methydopa) و آلکالوئیدهای ونیکا (Venica alkaloids) گزارش شده است.

تورم غده بزاقی (Swelling of salivary glands)

تورم غده بزاقی ممکن است با مصرف داروهای حاوی ید ، داروهای آنتی‌تیروئید (antithyroid)، فنوتیازین‌ها (phenothiazines) و سولفونامیدها  (sulphonamides) بروز نماید.

تغییر حس چشایی (Taste perception alteration)

داروهای بسیاری بر حس چشایی اثر می‌گذارند، این داروها شامل پنی‌سیلامین (penicillamine)، گریزوفولوین grisefulvin، کاپتوپریل (captopril) ( و سایر مهار کنند‌ه‌های ACE)، Carbimamzole، مترونیدازول (Metronidazole) می‌باشند.

پاراستزی تری‌ژمینال (Trigeminal paraesthesia)

پارستزی تری‌ژمینال متعاقب مصرف طیف وسیعی از داروها گزارش گردیده است اما بطور اخص به دنبال مصرف acetazolamide دیده شده است.

خشکی دهان (Xerostomia)

شایعترین اثری که داروها بر غدد بزاقی اعمال می‌کنند، کاهش جریان بزاق است.

ممکن است در بیماران مبتلا به خشکی دهان، مخاط نازک، شکننده و دچار سوزش گردد و همچنین امکان دارد در نتیجه این عارضه، بهداشت دهانی آنها ضعیف باشد.

این بیماران ممکن است دچار پوسیدگیهای منتشر دندانی
(rampant dental caries)، بیماری پریودنتال، ناتوانی در تحمل دنچرها و عفونت‌های دهانی (بخصوص کاندیدیازیس) گردند.

داروهای اسیدی می‌توانند موجب خشکی دهان (Xerostomia) شوند، اما در بین آنها می‌توان بطور اخص به ضد افسردگیهای سه حلقه‌ای
(tricyclic antidepressants) اشاره نمود.

با در نظر گرفتن مصرف گسترده (و روبه رشد) ضد افسردگیهای سه حلقه‌ای (tricyclic antidepressants) و پیامدهای خطرناک دندانی آنها، این عارضه (خشکی دهان) یک واکنش نامطلوب مهم تلقی می‌شود.

مصرف‌بیش‌ازحد دیورتیک‌هانیزمی‌تواندبه‌خشکی‌دهان‌(Xerostomia) گردد.

بیشتر بخوانید :تعریف خشکی دهان و علل آن

گزارش موارد مشکوک واکنش های نامساعد دارویی

• انجمن اینمی داروها ، استفاده از کارت زرد را برای گزارش موارد مشکوک         واکنش های نامساعد داروئی ، پیشنهاد می کند .
• در صورتی که واکنشی به دنبال استفاده از محصولات جدید ایجاد شود باید همه واکنشهای مشکوک گزارش شود .
• تمام داروهایی که در سه ماهه گذشته تجویز شده اند ( شامل داروهایی که در خود مصرف شده اند ) باید در کارت بیمار ثبت شود .
• در مواردی که یک واکنش مشکوک در اثر مصرف یک داروی تائید شده ایجاد شود ، باید واکنشهای شدید و غیر معمول گزارش شود.

دکتر آرش عزیزی متخصص بیماریهای دهان ، فک وصورت استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه مولف بیش از ۱۰۰مقاله علمی-پژوهشی در زمینه دندانپزشکی رتبه اول در بورد تخصصی کشوری