اهمیت تغذیه و سلامت دهان در کودکان و نوجوانان

تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان بسیار حایز اهمیت است.تغذیه مناسب باعث رشد بهتر دهان و فک و صورت شده و سلامتی کودک را تضمین می نماید. توجه به تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان دارای اهمیت خاص می باشد . خوش بختانه طبق گزارش های جهانی در قرن حاضر میزان پوسیدگی عموما در سطح کشوهای جهان در کودکان و نوجوانان کاهش یافته است .

این گزارش همچنین نشان داده است که عامل عمده در این سیر نزولی شیوع به پوسیدگی آگاهی بیشتر مردم از اصول رعایت بهداشت  دهان و دندانها می باشد . نیاز کودکان به تغذیه مناسب و صحیح نه تنها برای تامین انرژی و نیازهای روزانه آنها می باشد ، بلکه مهم تر از آن ، موجب رشد و نمو صحیح قسمت های مختلف بدن آنان می گردد .

در عین حال با داشتن دوره بدون دندانی و کم دندانی به ترتیب در ماه ها و سالهای اول زندگی به یک برنامه ریزی دقیق بر مبنای شرایط دندانی فوق در سال های شکل گیری اندام ها نیاز دارند . طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی ( سال ۲۰۰۲) تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان ،میزان کودکان دچار سوء تغذیه کشورها باید کمتر از ۲ درصد باشد . قابل ذکر است که طبق بررسی های مشترک دانشگاه جان هاپکینز ، و آژانس توسعه بین المللی آمریکا ، ۱۸% کودکان زیر ۵ سال نوار غزه ( ۹ برابر حد استاندار بین المللی ) دچار سوء تغذیه بلند مدت می باشند . از نظر متخصصین تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان ،تغذیه مناسب برای نوزادان به اشکال ذیل قابل توصیه می باشد :

1. شیرمادر بهترین منبع تامین غذایی کودک می باشد . در این خصوص نیاز به ارتقای فرهنگ مادران و فراهم شدن زمینه مناسب جهت تامین تغذیه کافی مادران باردار و شیرده از وظایف دولت ها و برنامه ریزان بهداشت و درمان کشور می باشد . نتیجه های یک طرح پژوهشی کشوری در سال ۱۳۸۱ ، نشان داده است که قریب نیمی از نوزادان متولد شده تا ۶ ماهگی از شیر مادر تغذیه نموده اند .

در مقایسه وضعیت تغذیه با شیر مادر در سنین یک تا دو سالگلی بر اساس آمار سال ۱۳۷۹ در استان های کشور متفاوت بوده است ، برای مثال کودکان زنجانی بیشترین بهره را از شیر مادر تا سن ۱۲ ماهگی داشته  و بر عکس کودکان بوشهری در همین سن کم ترین تغذیه از شیر مادر را داشته اند . این میزان در ۱۸ ماهگی متفاوت بوده تا این که در ۲۴ ماهگی کودکان متولد شده در کرمانشاه بیشتر از شیر مادر تغذیه نموده و کمترین میزان در این سن در استان تهران گزارش شده است .

1. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :در صورتی که به عللی از شیرخشک استفاده می گردد ، تامین سایر منابع غذایی ( مثل ویتامین ها و ..) نیز به رژیم غذایی کودک افزوده شود .
2. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :نحوه استفاده از مکمل های غذایی با توجه به سن کودک ( تعداد دندان های موجود ) تعیین میشود. مصرف روزانه ۲۰۰ میلیگرم
3. ، ۲۰mg ویتامین C و ۷ میلی گرم ویتامین D در سنین۶ ماهگی تا دو سالگی و حداکثر تا ۵ سالگی علاوه بر تغذیه معمول توصیه می گردد . بررسی های انجام شده در سال ۱۳۷۹ درکل کشور  ( جامعه شهری و روستایی ) نشان داده است که مولتی ویتامین ها از میان انواع مکمل های غذایی بیشترین میزان مصرف را داشته اند . بررسی های سال ۱۳۸۱ در این زمینه بیان نموده که مصرف مکمل های غذائی برای کلیه کودکان شهری بالاتر از کودکان روستائی بوده است .
4. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :از تغذیه کودک با شیشه در هنگام خواب خودداری نمائید .
5. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :از شیرین کردن پستانک با مواد قندی (شکر، عسل ، شربت یا ..) پرهیزنمائید .

رژیم غذایی منطبق با اصول سلامت عمومی انسان نه تنها به مفهوم منفی یک روش برنامه ای ارزشمند با انتخاب با ذائقه انسان نیست ، بلکه برنامه ای ارزشمند با انتخاب مناسب نوع خوردنی و آشامیدنی ها می باشد . متخصص های دندانپزشکی با همکاری متخصص های تغذیه در تعریف و تبین این نوع رژیم غذایی نقش بسیار زیادی دارند .

بهترین گروه سنی دریافت کننده برنامه های غذایی و تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان ،دانش آموزان می باشند . این گروه سنی با توجه به ظرفیت آموزش پذیری با اجرای رژیم غذایی آن را به عنوان عادت صحیح تغذیه ای تا سنین بزرگسالی ادامه خواهند داد . به طور کلی اهداف تغذیه در سنین نوجوانی با توجه به نکات فوق در ۶ بند توصیه می گردد :

1. مصرف متنوع همه نوع مواد دندانی به منظور پیشگیری از بروز خطر کمبود عناصر تغذیه ای در بدن :
2. مصرف غذا بر اساس میزان فعالیت بدنی : مصرف بیشتر از حد نیاز سوخت و ساز بدن موحب بروز جاقی ( که امروزه یکی از مشکل های کودکان در کشورهای صنعتی است ) شده و بر عکس مصرف کمتر از حد نیاز سوخت و ساز بدن سبب ضعف جسمانی می گردد . هر دوی این شرایط زمینه ابتلا به بیماری های خاص خود می شوند .
3. اختصاص بخش عمده رژیم غذایی به میوه ها ، سبزی ها و غلات : این مواد غذایی سرشار از ویتامین های حاوی آنتی اکسیدان و سلولز (Fiber) بوده و در عین حال کم چرب و کم کالری می باشند .
4. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :استفاده از مواد غذایی کم چرب ، چربی اشباع شده یا کلسترول دار : مصرف این نوع مواد غذایی با چنین مشکلات ناشی از بالا رفتن کلسترول خون می گردد .
5. تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان :مصرف متعادل مواد غذائی حاوی قند ، اگر چه ارتباط مستقیمی بین مصرف قند و بروز پوسیدگی وجود ندارد ولی به عنوان یکی از عوامل دخالت داشته و لذا تاثیر آن در میزان سلامت دهان و دندانها قطعی است .
6. مصرف متعادل مواد غذایی حاوی نمک : افرایش مصرف نمکها موجب ابتلا به بیماری افزایش فشار خون بخصوص در کودکان و نوجوانان با سابقه ارثی می گردد .

این تفکر عامیانه که بارداری را موجب برداشت کلسیم از دندان های مادر و جذب آن در جنین و در نتیجه ایجاد پوسیدگی دندانی مادر می داند ، مبنای علمی ندارد .

به هر حال بالا رفتن میزان شیوع پوسیدگی دندانی مادران در دوران بارداری یکی از مشکل های جدی می باشد . به این ترتیب که برای تامین کالری مورد نیاز خود و کودک، مادر میزان کمی و کیفی غذای خود را افزایش می دهد . این افزایش به خصوص در زمینه مواد قندی مشاهد شده که متاسفانه به همراه تکرار مصرف ، زمینه بروز پوسیدگی در صورت عدم رعایت بهداشت دهان متناسب فراهم می گردد . نکته حائز اهمیت اینست که در عین حال که تناوب مصرف کربوهیدرات ها رل ویژه ای در بروز پوسیدگی ایفاد می کند . واقعیت این جا است که در دوران بارداری رژیم غذائی مادران دستخوش تغییرات جدی توسط خود مادر و یا به توصیه پزشک می گردد .

قسمت عمده مراحل شکل گیری دندان های شیری قبل از زمان تولد و در دوران جنینی صورت می پذیرد . لذا عدم تغذیهمناسب مادر نه تنها موجب آسیب های دندانی و لثه ای می گذارد . بنابراین تعریف یک برنامه غذایی قابل اجرا و موثر برای خانم ها در طول دوران بارداری اهمیت ویژه ای است .

برای مثال ، می توان به اثرات مصرف تتراسایکلین ( آنتی بیوتیکی که در بسیاری از عفونت ها تجویز می شود ) بر روی ساختمان دندان ها اشاره نمود که عارضه ای غیر قابل برگشت ( غیرقابل درمان ) می باشد . این عوارض متاسفانه حتی در صورت سوء تغذیه به مدت کوتاه نیز اشاره شده است . میزان فلوراید موجود در شیر مادر کمتر از شیرگاو می باشد . شیرخشک یا غذاهای کودکان نیز ممکن است با آب بدرون یا با محتوای فلوراید کم تهیه شود .

شاید برایتان جالب باشد : فلوراید تراپی چیست و چه اهمیتی دارد؟

به طور کلی ، طبق توصیه انجمن پزشکان اطفال آمریکا کودکان بین سنین ۶ ماهگی تا ۳ سالگی نیاز به ۲۵/. میلی گرم فلوراید روزانه دارند . نیاز روزانه کودک به فلوراید در سنین ۳ تا ۶ سال نیز ۵/۰ میلی گرم می باشد . هم چنین این میزان مصرف به ۱ میلی گرم برای سنین ۶ تا ۱۶ سال میرسد. البته این مقادیر برای کودکانی که در منطقه یا شهری که دارای آب آشامیدنی با حداکثر ۳/۰ میلی گرم فلوراید زندگی می کنند ، به صورت مکمل قابل تجویز است . لذا این دستورهای کلی با توجه به میزان فلوراید موجود در آب آشامیدنی محل زندگی کودک یا نوجوان قابل تنظیم می باشد .

حضور فلوراید به مقدار کافی در استخوان و دندان در سنین رشد موجب تامین سلامت آنها می شود . لذا استفاده از  فلوراید موضعی نیز تا سن ۱۳ سالگی برای پیشگیری از پوسیدگی پیشنهاد شده است . این تاثیر در سنین بالاتر بر روی دندانها محدودتر می شود . پژوهش ها نشان داده اند فلوراید موجود در استخوان های بدن افراد  مسن که مبتلا به استئوپرز می شوند موجب کاهش بروز شکستگی می باشد .

در زمینه افزودن فلوراید به مواد غذائی مصرف کودکان و نوجوانان پژوهش های دیگری نیز صورت گرفته است . این پژوهش ها افزودن فلوراید به انواع نوشیدنی ها را مورد بررسی قرار داده اند که نهایتا توصیه به مصرف این نوشیدنی ها مستلزم آگاهی و در نظر گرفتن میزان فلوراید موجود در آب آشامیدنی محل سکونت و آب افزوده شده به آن نوشیدنی می باشد . بعضی از پژوهش های اخیر، مسواک زدن با خمیر دندان حاوی فلوراید را عامل مهمی در کنترل و پیشگیری از بروزپوسیدگی می دانند.

به عبارت دیگر صرف نظر از آنکه کربوهیدرات ها از نظر کمی و کیفی چگونه مصرف شوند مسواک زدن در حفظ سلامت دهاننقش زیادی دارد . یکی دیگر از مشکلات عمده سلامت دهان مادران در دوران بارداری آماس لثه است که بصورت پرخونی و تورم بروز نموده و هنگام مسواک زدن و غذا خوردن حتی خونریزی لثه ها نیز مشاهده میشود . لذا بهترین توصیه جرم گیری و کنترل پلاک دندانی در کنار مسواک زدن منظم و سایر روش های متداول پیشگیری است . مصرف مواد غذایی غنی از فلوراید در دوران بارداری ، باعث افزایش مقاومت دندان ها نسبت به پوسیدگی می شود .

پس از تولد  جذب فلوراید به دو شکل تاثیر مستقیم بردندان در محیط دهان و هم چنیناز طریق دستگاه گوارشو انتقال آن با ساختمان دندان انجام می پذیرد . توصیه به مصرف فلوراید افزودنی در دوران بارداری یقینا تاثیر مثبت تری در مقایسه با تجویز پس از رویش دندان های شیری دارد .

به نظر پژوهشگران بخشی از فلوراید جذب شده در سیستم گوارش مادر باردار از طریق جفت به جنین انتقال می یابد . با وجود اینکه فلوراید به راحتی از جفت عبور نمی نماید . مصرف مقادیر زیاد مواد غذایی حاوی فلوراید توسط مادر   می تواند ضایعه فلوئوروزیس رادر دندان های شیری کودک موجب شود . رژیم غذائی نامناسب و کمبود مواد غذایی  به خصوص ویتامین D در کشورهائی که کودکان دچار سوء تغذیه می شوند ، برعکس می تواند سبب بروز ضایعاتی مثل هایپوپلازی ، پوسیدگی های دندانی و کمبود کلسیم در دندان های شیری گردد . از جمله سایر عناصر غذایی که کمبود آنها به صورت یک مشکل جهانی در کودکان و نوجوانان مطرح می باشد ، آهن ، کلسیم و روی قابل ذکر هستند . کمبود مصرف یا نقصان جذب مواد غذایی حاوی آهن به صورت آنمی فقر آهن به وفورگزارش شده است .

این عارضه دارای علایم کلینیکی مهمی از قبیل ضعف ، خستگی مفرط ، pallor کاهش حس و Tingling  اندامهای انتهای ( انگشتان دست و پا ) می باشد . هم چنین این بیماری با علائم التهاب زبان و شیاردار شدن مخاط دهان و ترکهای گوشه لب همراه است . امروزه یکی از شایع ترین بیماری های استخوان که عوارض آن در سنین بالاتر ( بخصوص خانم ها ) ظهور می یابد ، پوکی استخوان ( Osteoporosis ) است . مصرف کلسیم در سنین نوجوانی به علت عدم وجود رژیم غذایی صحیح و منظم ، کاهش یافته و سلامت عمومی آینده دختران جوان را تهدید می نماید . لذا سازمانهای بین المللی متولی سلامت مانند ( National institade of WHO , Health , NIH   ) در سالهای اخیر تاکید بسیار بر مصرف مواد غذایی حاوی کلسیم نموده اند .

میزان روی موجود در خون اهمین ویژه ای در فیزیولوژی بدن دارد . نقش روی در ترمیم زخمها از مهم ترین عملکردهای آن می باشد . Hypogonadism , Dwarfism و … نمونه های کلینیکی بروز کمبود روی در بدن     می باشند . به طور کلی  رعایت نکات ذیل جهت حفظ سلامت دهان و دندان مادران مورد توجه می باشند :

1. مراجعه منظم به دندان پزشک در دوران بارداری و رعایت توصیه های پیشنهادی
2. محدود کردن مصرف مواد غذایی پوسیدگی زا
3. مسواک زدن بعد از وعده های غذایی اصلی و میان وعده ها
4. استفاده منظم از نخ دندان
5. مراجعه به موقع به دندان پزشک در صورت بروز خونریزی ، سایش های مکانیکی دندانها ، آماس لثه ، لقی دندان ها یا عفونت های دهانی
6. رعایت اصول بهداشت دهان و دندان ( حتی در صورت احساس تهوع بر اثر تماس مسواک با نواحی خلفی دهان
7. اجرای توصیه های غذایی ارائه شده  توسط متخصصین
8. استفاده از خمیردندان و دهان شویه حاوی فلوراید.
9. مصرف آب فلورایددار ( حتی الامکان )

تغذیه خوب و مناسب به دو صورت با سلامت دندان ها در اولین سال تولد ارتباط می یابد :

اول – اثرات قبل از رویشی ( pre-cruptive Effects ) تاثیر تغذیه از طریق جذب در دستگاه گوارش قبل ازرویش دندان های شیری و هم چنین دندان های دایمی در حال کلسیفیکاسیون را تاثیر قبل از رویشی می نامند . درمواردی ویتامین ها به خصوصA,c , D برای سلامت دندان ها و بافت های دهان دراین سن تجویز می گردد .

دوم – pre-cruptive Effects ) رعایت رژیم غذایی پس از ماه های اول تولد می تواند تاثیر مستقیم بر سلامت دندان  ها داشته باشد . شیر خالص ( بدون افزودن قند ) قدرت پوسیدگی زایی بسیار پایینی دارد . این خصوصیت در شیر مادر به عنوان یکی از ویژگی های متعدد آن مورد توجه متخصص ها قرار گرفته است .

اضافه کردن سوکروز به شیر هم چنان به عنوان یک روش پیشگیری از یبوست به خصوص در اقوام مختلف کشورهای در حال توسعه ( آسیای شرقی ) مرسوم می باشد . تاثیر منی قند افزوده شده به شیر بر سلامت دندان ها و ایجاد پوسیدگی حاصل از آن مورد اتفاق نظر متخصص ها است . پژوهش های متعدد تاثیر سوء آب میوه های مصنوعی را بر سلامت دندان ها گزارش کرده اند . مصرف زیاد این نوشیدنی ها در دانش آموزان در صورت عدم رعایت بهداشت صحیح دهان موجب بروز پوسیدگی های متعدد به ویژه در کشورهای پیشرفته شده است .

از این رو آموزش بهداشت دهان و دندان همراه با تشویق به مصرف کمتر این نوع نوشیدنی ها توسط مسئولین و مربیان بهداشت مدارس ضروری است . علاوه بر صدمات فوق ، این نوشیدنی ها موجب کاهش در اشتهای کودک و در نتیجه سوء تغذیه     می شود . یکی ازمشکلات دوران نوزادی برای کودک ناراحتی های ناشی از رویش دندان ها ( teething ) می باشد محتوای غذای مصرفی تاثیر بسیار کمی در کاهش از ناراحتی ها برای کودک دارد . درحالی که جویدن غذاهای سخت تا حدودی می تواند تسکین دهنده این گونه دردها باشد . به علاوه این گونه رژیم های غذایی سبب کاهش بروز پوسیدگی نیز خواهد شد .

متاسفانه یکی از رفتارهای نادرست والدین و بزرگترها تشویق کودکت به وسیله هدیه دادن انواع مختلف شیرینی و شکلات ها می باشد . لذااستفاده از فراورده های مختلف فلوراید در این سنین در کنترل ایجاد پوسیدگی موثر است . میزان مصرف فلوراید در کودکان طبق جدول ۵-۶ در سنین مختلف ارائه می گردد .

از آنجا که بیش از ۶۰درصد داروهایی که به شکل مایع به کودکان تجویز می گردد حاوی مواد قندی می باشد ، حدود ۵۰ درصد کودکان تحت درمان با این داروها دچار سایش های شیمیایی (  erosion) دندان ها می شوند .

دردوران دبستان بیشتر قند مصرفی کودکان به شکل قند حبه ای ، نوشیدنی های غیرالکلی ، بیسکویت و کیک ها و انواع شکلاتمی باشد . تحقیقات نشان داده اند که مصرف کنترل نشده یا بیش از حد مواد قندی موجب مشکل های رفتاری در کودک نیز می شود . لذا در این دوران استفاده از فلوراید موضعی مورد تاکید واقع شده که به هر دو صورت زیر موثر است :

1. مقاومت دندان ها را در برابر پوسیدگی بالا می برد .
2. به دندان های رویش نیافته در حال تشکیل استحکام می بخشد .

مصرف فرآورده های قندی مذکور در کشورها و اقوام مختلف به تناسب فرهنگ آنان متفاوت می باشد . طبق مطالعات انجام شده میزان مصرف قند حبه ای و شیرینی ها در اروپا بیشتر از آمریکا ( تقریبا ۳ برابر) و برعکس میزان مصرف شیر و میوه های در آمریکا بیشتر از اروپا می باشد ( تقریبا ۲ برابر) . برنامه ریزی جهت مصرف حداکثر هفته ای یکبار از این گونه شیرینی هادر راستای کنترل میزان پوسیدگی زایی آنها توصیه می گردد . هم چنین ، مجدودکردن مصرف آبمیوه یا نوشیدنی های حاوی قند نیز به کنترل بروز پوسیدگی کمک می کند .

جالب توجه است که نحوه استفاده از آب میوه های مصنوعی نیز در میزان ایجاد پوسیدگی موثر است . برای مثال بکارگیرینی هنگام مصرف انواع نوشیدنی ها ، می تواند از میزان پوسیدگی زایی آنها بکاهد .

به هر صورت در کنترل مصرف مواد غذایی پوسیدگی زاعوامل جانبی دیگری ازجمله هزینه ، فرهنگ ، ذائقه وانگیزهها نیز می توانند نقش موثری ایفا نمایند . در ارتباط با بیمارهای عمومی کودکان و سلامت دهان و دندان ها دو رویکرد حایز اهمیت وجود دارد : اول این که رژیم غذایی و داروهایی که برای بازگرداندن سلامتی به کودکان توصیه می شود زمینه تهدید کننده ای برای سلامت دندان های کودک فراهم ننماید. دوم آنکه بیماری های دهان و دندان ها       می تواند زمینه بروز بیماری های عمومی کودک بوده و لذا باید به نقش مهم سلامت دندان ها در بهداشت عمومی بدن توجه نمود . مصرف هر دارو که به خصوص طعم شیرین داشته باشد ، به علت مصرف متناوب و احیانا طولانی میتواند موجب صدمه به سلامت دهان  و دندان های کودک گردد .

بیماری هایی مانند نارسائی های کلیوی ، نقص های مادرزادی یا اکتسابی قلبی و بیمارائی که دارای پروتزهای قلبی هستند نیاز به مراقبت های دندانی فوق العاده دارند . لذا استفاده از رژیم های غذایی مناسب و پیشگیری کننده از پوسیدگی تحت نظر متخصص تغذیه و پزشک معالج توصیه می گردد . مادرها نقش بسیار موثری در تنظیم رژیم غذایی کودک به خصوص در سالهای الویه زندگی و دوران قبل از مدرسه دارند . والدین و پدر بزرگ ها و مادربزرگ ها اغلب رژیم غذایی نامناسب خود را به کودکانشان انتقال می دهند . اگرچه الگوی مصرف مواد قندی درطبقات اجتماعی مختلف ، متفاوت می باشد ، ولی تاثیر آن بر سلامت دندان ها تنها به عنوان یکی از عوامل مستعدکننده قابل طرح است . به عنوان یکی دیگر از عوامل موثر بر میزان مصرف مواد غذایی می توان به سنت های قدیم در مناطق مختلف جهان اشاره نمود .

وعده های غذایی اصلی ، به علت مصرف متعدد وعده های بین غذایی در کشورهای غربی بسیار تحت تاثیر قرار گرفته است . این فرهنگ غذایی نه تنها موجب کاهش محتوای غذایی وعده های اصلی شده بلکه وجود فرآورده های قندی در وعده های بین غذایی میزان بروز پوسیدگی ها را بالا می برد . اگر چه رعایت اصول بهداشت و پیشگیری از بیماری های دهان و دندان ها به طور همزمان تاکید و اجرا می شود . در فرهنگ اسلامی استفاده از وعده های بین غذایی به شدت نهی شده و مضافا سلامت دستگاه گوارش با صرف وعده های غذایی اصلی تعریف شده تاکید گردیده است .

به هر حال مدرسته به عنوان یکی از محیط های اجتماعی که کودکان صرف نظر از همه زمینها ( اقتصادی ، قومی ، اعتقادی و …) در سنین فعال یادگیری با آن تماس تنگاتنک دارند ، دارای نقش ویژه ای است . مسئوولین مدارس باید نظارت دقیق تری بر فرآورده های غذایی عرضه شده در داخل مراکز آموزشی بنمایند . این نظارت شامل اطراف و حوالی مدرسه ها نیز می گردد . نهایتا وظیفه متخصص ها و صاحب نظران علوم غذایی و دندان پزشکان    می باشد که با کمک یکدیگر به آموزش واحد و تعریف شده ای را به صورت راه کارهای علمی و عملی به جامعه و اقشار مختلف عرضه بنماید .

تغذیه ، رژیم غذایی و بهداشت دهان در بزرگسالان

بدون شک رژیم غذایی مناسب که تضمین کننده سلامت دهان و دندان هامی باشد برای بزرگسالان و افراد مسن نیز ضرورت دارد . این رژیم غذایی تاثیر به سزایی در سلامت عمومی نیز خواهد داشت . وجود دندان ها در دهان از نظر عملکرد ( function ) زیبایی و احساس آن ها تبه عنوان یکی از اعضای بدن ، دارای اهمیت    ویژه ای است . به طور کلی افراد مسن زمینه بالایی در ابتلا به پنج بیماری دارند .

این بیماری ها شامل موارد ذیل می باشد :

1. پوسیدگی دندان
2. بیماریه پریودنتال
3. بی دندانی ( از دست رفتن دندان )
4. سرطان های دهان
5. کاهش جریان بزاق (Xerostomia)

اداره سلامت انگلیس گزارشی تحت عنوان ” سلامت افراد سالمند ” منتشر نمده که در بخشی از آن سیاست گذاری غذایی از دیدگاه پزشکی در هفت بند ارائه شده است . با افزایش سن امکان نرمش و تمرینات بدنی کاهش یافته و طبیعتا  بدن به انرژی  کم تری نیازی دارد . اگر چه  محتوای کمی مواد غذایی در دوران کهنسالی  کاهش می یابد ، ولی نوع عناصر غذیی نباید دستخوش تغییر قابل ملاحظه ای گشته و در کم ترین حجم ممکن انرژی مورد نیاز بدن ایشان تامین گردد . به علت بالا بودن احتمال بروز حملات قلبی و مغزی کارشناسان عموما معتقدند که در سنین کهنسالی ، به نظر متخصص های تغذیه مصرف نمک ، باید تحت رژیم غذایی مناسب فرد باشد .

طبق نظر انجمن تغذیه و سلامت دهان درکودکان ونوجوانان، امروزه چاقی در کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا به صورت یک مسئله جدی بعد از مصرف دخانیات مطرح شده است . افزایش مرک و میر به علت چاقی یکی از مهم ترین عوارض گریبان گیر این ملت ها است . این شرایط با علل زمینه ای متفاوت به صور مختلف کلینیکی ( پرفشاری خون و ..) حاصل می شود . طبق بررسی های انجام شده در سال ۲۰۰۰ مسئله چاقی و مشکل های ناشی  از آن برای مردم آمریکا حدود ۱۱۷ میلیارد هزینه برداشته که این میزان به ۱۰ درصد هزینه های بهداشتی در سطح ایالات متحده می رسد .

علاوه بر رعایت میزان مصرف کمی غذاها به علت محدودیت ( کمبود دندانها یا استفاده از دندان مصنوعی ) در انتخاب کیفی مواد غذایی مصرف موز به جای سیب ، ماهی به جای گوشت قرمز ، بعضی میوه های به صورت کمپوت ، پوره سیب زمینی توصیه می گردد. خوش بختانه ورود فن آوری ایمپلنت به گروه درمان های دندانپزشکی موجب اصلاح وضعیت نحوه کیفی مصرف غذا برای فراوانی دندان یا کم دندانی شده است . این بیماران با داشتن ایمپلنت قادر به استفاده از غذاهای متنوع تر و حتی سخت در مقایسه به دارندگان دندان مصنوعی ( denture) می باشند .

اهمیت حفظ دندان های باقی مانده لزوم کاهش مصرف مواد قندی را تائید می کند . هم چنین افراد مسن از قدرت جوندگی کم تری برخوردار بوده و به سبب استفاده از دندان های مصنوعی توانایی جویدن انواع خوراکی های سخت کاهش می یابد . البته کم تغذیه ای ( undernutrition ) و تاثیر آن بر سلامت انساج دهان و دندان ها مسئله ای است که فکر بعضی از پژوهشگران را به خود مشغول کرده است .

طبق پژوهش های انجام شده مصرف سبزی ها و میوه های تازه نه تنها در افرادمسن بلکه در رژیم غذایی پیشگیری از سرطان ها نیز مورد تاکید قرار گرفته است . در سال ۱۳۷۶ ادراه نظارت بر آموزش سلامت انگلیس ، توصیه های مهمی برای رعایت رژیم  غذایی مناسب ارائه نموده است . بخشی از این توصیه ها عبارتند از :

1. مصرف متنوع مواد غذایی
2. مصرف متناسب ( کم ) مواد غذایی جهت کنترل وزن بدن
3. مصرف خوراکی های غنی از نشاسته و فیبرها
4. مصرف فراوان  سبزی ها و میوه های تازه
5. مصرف کنترل شده مواد غذایی حاوی چربی
6. مصرف کنترل شده نوشیدنی ها و مواد غذایی شیرین

در دهه های اخیر شیوع بی دندانی یاکم دندانی در افراد بزرگسال به مرور کاهش پیدا کردهو این گروه از تعداد دنداهای سالم بیشتری در مقایسه با نسل های گذشته برخوردار می باشند . به نظر حداقل حضور تعداد ۲۱ دندان جهت عمل جویدن طبیعی ضروری است . با توجه به وجود دندان های بیشتر در بزرگسالان در دهه های اخیر و توانایی انتخاب بهتر مواد غذایی سلامت عمومیاین گروه ارتقاء یافته است .

Sheiham  و همکاران براساس پژوهش هایی که بر روی افراد مسن ساکن انگلیس انجام داده اند به این نتیجه رسیدند که داشتن کم تر از ۱۱ دندان بدون شک بر جثه افراد ( BMI)  اثر گذاشته و موجب کاهش وزن تدریجی فرد می گردد . رعایت اصول پیشگیری از پوسیدگی و سایش شیمایی دندان ها ، جلوگیری نموده و عامل باقیمانده تعداد بیشتر دندانها  در دهان می باشد .

جالب توجه  است که از دیدگاه اجتماعی طبق آمار موجود در آمریکا ، عدم سالمت دندان ها موجب اتلاف وقت مفید کار تا حد قابل توجهی ( ۱۰۰میلیون ساعت در سال ) شدهاست . بر هیچ کس پوشیده نیست که تاثیرات منفی روانی کمبود دندانها  در این گروه سنی دارای عوارض قابل ملاحظه ای می باشد .

مواد قندی و پوسیدگی های دندانی

رژیم غذایی مناسب برای بزرگسالان به منظور پیشگیری از بروز پوسیدگی های تاج و سطح ریشه دندان ها ، کم و بیش مشابه رژیم غذایی مناسب برای سایر گروههای سنی است . طبق پژوهش های انجام شده ، عوامل ایجاد کننده پوسیدگی ریشه دندان همان عوامل مربوط به تاج می باشند . متاسفانه به علت کمتر معدنی بودن سطح ریشه دندان ها بروز این پوسیدگی ها سریع تر و بیشتر در این سنین مشاهده می شود . لازم به تذکر است که تحلیل لثه به عنوان عارضه ای شایع در افراد مسن زمینه ی بروز این نوع پوسیدگی را فراهم می نماید .

به طور کلی دو عامل عمده یکی مقدار  و دیگری تفاوت کیفی استفاده از مواد قندی موجب بروز پوسیدگی ها هستند . روش زندگی بزرگسالان این گونه است که اگر وقت بیشتری در منزل بگذرانند معمولا از وعده  های بین غذایی بشتری که احتمالا حاوی مواد قندی می باشد استفاده می کنند . هم چنین عدم وجود اشتغال تمام وقت و یا داشتن وقت اضافی در افراد مسن زمینه ارتباطات اجتماعی بیشتری را فراهم می نماید . که می تواند باعث افزایش تعداد وعده های بین غذایی و بدون شک مصرف مواد قندی در پذیرایی ها بشود .

اگر کودکان قند و شکر را به صورت شیرینی جات و نوشیدنی ها مصرف می کنند در عوض افراد مسن با نوشیدن زیاد جای شیرین شده زمینه پوسیدگی را فراهم         می نمایند . افراد مسن معمولا نیاز به مصرف دارو به صورت شربت در عوض قرص دارند که زمینه ایجاد سایش شیمیایی (  erosion ) دندانی را فراهم می نماید. اگر چه مصارف بالای میوه های تازه با آبمیوه موجب  erosion  می شود ، ولی به لحاظ اهمیت تامین سلامت عمومی و دندانها مقادیر مناسب آن یا نوشیدن آبمیوه به کمک نی توصیه می شود . افزودن فلوراید به محصولات غذایی سبب تقلیل بروز پوسیدگی های دندانی به نصف خواهد گشت .

طبق آمار ۲۱۰ میلیون نفر در ۳۹ کشور جهان از ثمرات این افزایش بهره مند می باشند . مصرف فلوراید موضعی نیز می تواند آثار فوق را داشته باشد . استفاده از دهان شویه فولیت (  float) جهت کنترل التهاب لثه  خصوصا در خانم های باردار و افرادی که تحت درمان با فنی تویین هستند در حال بررسی توسط پژوهش گران می باشد. در افراد مسن به علت بیماری اسکاروی ( Scurvy) دهان حساس و دارای لثه و مخاط متورم و خونریزی دهنده می گردد . سلامت استخوان آلوئول نقش به سزایی در نگهداشتن دست د ندان مصنوعیدر دهان ایفا می کند . کلسین و ویتامین D از ضرورت های غذایی هستند که کمبود آن نه تنها موجب تخریب بافت پریودنتال می شود بلکه بر روی سلامت عمومی بافته ای استخوانی نیز تاثیر می گذارد . جذب کلسیم از طریق سیستمیک موجب افزایش تراکم املاح معدنی استخوان ها می گردد .

یکی از شرایط فراهم کننده این جذب سیستمیک بالا رفتن فعالیت  vit D  بدن در مقابل تابش نور خورشید می باشد . لذا قرار گرفتن در معرض نور خورشید برای بزرگسالان و به خصوص آن دسته که مبتلا به ناتوانی های جسمی می شوند، دارای اهمیت می باشد. نقل و انتقال افراد مسن ساکن خانه سالمندان برای استفاده از نور آفتاب باید به طور ضرورت مورد توجه قرار گیرد .

توصیه های کلی به افراد مسن :

انتخاب نوع ماده غذایی و نحوه مصرف به دلایل مختلف در سنین پیری تغییر می نماید. توانائی مالی ، تغییر سلیقه غذایی و امکان پخت و پز مواد غذایی مختلف از جمله این دلایل می باشد . یکی از مشکل های دیگر افراد مسن بلع دشوار می باشد . این عارضه به علت کمبود ترشح بزاق حاصل شده که با عدم استفاده از غذاهایسخت قابل جبران می باشد. استفاده از دست دندان مصنوعی و یا کاهش تعداد دندان ها به علل مختلف نیز می تواند دشواری بلغ را به همراه داشته باشد .

لذا رژیم غذایی نرم یا تکه کردن غذا در خارج از دهان می تواند برای تامین نیازهای تغذیه ای افراد مسن مناسب باشد . پژوهش های Krall و همکارانش نشان داده است که افراد بی دندان ۳۰% کاروتن و ویتامین E کمتر ، ۲۷% آهن ، ۲۴% غذاهای فیبردار و ۲۰% فولیک اسید و تیامین کمتری نسبت به افرادی کهدندان های سالم دارند دریافت می نمایند .

پژوهش های دیگری کاهش میزان NSP را نیز در افراد بی دندان گزارش نموده است . از میان عوامل فوق اهمیت بزاق به خاطر تاثیر آن در حفظ سلامت مخاط دهان و لثه ، هم چنین کمک به قدرت چشایی و دارا بودن باکتری های لازم ، مورد توجه بیشتری قرار گرفته است . بدون شک جریان بزاق در داخل دهان موجب لذت بردن از مصرف متنوع غذاها می شود .

طبق پژوهش های انجام شده ، مشکل خشکی دهان Dry Mouth ) در ۲۰ درصد افراد زیر ۵۰ سال و ۴۰ درصد در افراد بالای ۵۰ سال ( ۲ برابر )  گزارش شده است . Xerostomia ( خشکی دهان ) به طور قابل ملاحظه ای باعث افزایش میزان پوسیدگی می شود . سایر عوارض آن شامل : اختلال در سخن گفتن ، غذاخوردن ، بلعیدن ، ترک خوردگی در گوشه لب ها ، سوزش دهان ، تغییر قدرت چشایی و دشواری استفاده از دست دندان مصنوعی می باشد .

هم چنین دیابت کنترل نشده دارای عوارضی بر مخاط دهان می باشد . احساس سوزش و بیماری های پریودنتال ، بروز پوسیدگی و کاندیدیازیس از جمله این عوارض است که بدون شک در نحوه و کیفیت تغذیه بیمار ایجاد اختلال  می نماید . ناگفته نماند که وجود بزاق در داخل دهان علاوه بر تسهیل در مکانیزم بلع ، احساس چشایی نسبت به طعم مختلف غذاها ( شیرین ، ترش ، تلخ و شور) را موجب می شود .

لازم به ذکر است که در شرایط خاص ( اضطراب و ..) میزان ترشح بزاق در افراد سالم نیز دستخوش تغییر می شود . به طور کلی عواملی که باعث کاهش جریان بزاق       می گردند شامل : مصرف برخی دارو ها ، رادیوتراپی ، بعضی از بیماری ها ، اختلالات روانی و کاهش عمل جویدن می باشد . متاسفاته امروزه خشکی دهان به عنوان یکی از عوارض جانبی مهم بیش از ۴۰۰ نوع دارو شناخته شده است .

این داروها شامل ضد افسردگی ها ، ضد فشار خون ، جلوگیری کننده و کنترل کننده حملات روانی و کورتیکواستروییدها می باشند . در بعضی موارد فوق ( رادیوتراپی ) عوارض کاهش ترشح بزاق موجب ایجاد اختلالات برگشت ناپذیر در نحوه عملکرد غدد بزاقی شده ولی خوش بختانه در برخی موارد دیگر ( مصرف داروها ) در صورت متوقف کردن عامل کلیه عوارض حاصله برگشت پذیر است . لذا برای تحریک بزاق در افراد مسن در صورت لزوم ، استفاده از آدامس های بدون قند توصیه می شود . استفاده از بعضی دهان شویه ها نیز درمان مناسبی برای بیماران مبتلا به کاهش ترشح بزاق می باشند .

استفاده از رژیم غذایی غنی از کلسیم از سفارش های مهم برای این سنین    می باشد . بروز استئوپروز استخوان آلوئول از مشکلات سنین بالاست که با توجه به عوارض متعدد آن ( شکستگی فک و دشواری استفاده از پروتزهای دندانی)  با مصرف غذاهای حاوی کلسیم قابل پیشگیری می باشد.

به هر حال تجویز رژیم غذایی مناسب برای افراد بزرگسال و مسن ،؛ تعهدی است در حرفه دندانپزشکی که پس از معاینه دقیق دهان و  دندان ها صورت صورت می پذیرد . متقابلا به افراد بزرگسال توصیه می شود که ۳ تا ۶ ماه یکبار برای بررسی کامل وضع سلامت دهان و دندان به دندان پزشک مراجعه کنند . در سال اخیر متاسفانه یکی از بیماری هایی که رشد فزاینده داشته است سرطان های دهانی می باشد که نقش فعال تری را از طرف دندان پزشکان جهت پیشگیری و درمان آن می طلبد . این سرطان ها در مراحل  ابتدایی بودن علائم کلینیکی بروز یافته و زمان شروع این آثار کلینیکی با ابتلا   گره های لنفاوی گردنی آغاز میشود . ( ۶۰%موارد )

مصرف میوه و سبزی های تاره موجب کاهش ابتلا به سرطان های دهان می گردد . این اثر به سبب وجود انواع ویتامین های E,C,A و کاروتن و به خصوص غنی بودن این مواد غذایی از آنتی اکسیدان ها می باشد . احتمال بروز سرطان های دهان در افرادی که الکل مصرف می کنند ۶ برابر غیر الکی ها می باشد . این میزان در صورت مصرف توام دخانیات با الکل ۳۵ برابر افزایش می یابد .

قطع مصرف دخانیات نه تنها موجب توقف سوخت و ساز و از دست رفتن بی مورد املاح و ویتامین های موجود در بدن می شود بلکه در پیشگیری از سرطان های دهان نیز نقش عمده ای ایفاد می نماید . از عوارض دهانی مصرف دخانیات می توان به ضایعه Nicotinic stomatitis  اشاره نمود . امروزه در بسیاری از کشورها قوانینی محدودیت استعمال دخانیات در فضای بسته به خاطر افزایش آمار ابتلا به بیماری های ریوی – قلب به اجرا درآمده است . بخصوص که پژوهش های جدیدتری نشان داده اند که افرادی که حتیدر معرض دود سیگار قرار می گیرند ( passive smokers

اثرات سیگار بر دهان

نیز از ابتلا به این گونه بیماری ها در امان نمی باشند . بدیهی است توصیه رژیم غنی تری جهت افرادی که دچار مصرف دخانیات می باشند برای جبران کاهش عناصر ضروری مورد نیاز بدن ( املاح ، ویتامین ها و ..) ضرورت می یابد، اگر چه اثرات مخرب دخانیات بر روی دستگاههای مختلف بدن قابل جبران نمی باشد .

بنابراین قطع مصرف دخانیا به دلایل متعدد به مراتب منطقی تر از افزایش مصرف سبزی ها و میوه های تازه برای پیشگیری از عوارض جبران ناپذیر مصرف آن ( دخانیات ) می باشد . بیمارانی که دچار اختلال عصبی حرکتی syndrome  ( Down یا فلج مغزی ، دیستروفی عضلانی و ..) هستند ، نیاز به توجه بیشتر رژیم غذایی مخصوص به خود دارند . در دوران پس از اعمال جراحی فک و دهان و صورت ، به علت محدودیت حرکت فکین و حتی در بعضی موارد به علت از دست دادن قسمتی از استخوان هایی فک و صورت ، اختلال در قدرت جوندگی فرد ایجاد شده که بدون شک رژیم غذایی خاص به منظور تامین نیازهای غذایی ضروری می باشد . بیماران مبتلا به اختلالات سیستم ایمنی به علت درمان های متعدد و متنوع که به مدت طولانی انجام می شود نیز در مقاطع مختلف درمان با توجه به محدودیت های حاصله نیاز به رژیم های غذایی متناسب دارند